گوشه‌ای از مبارزات دانشجویان در سالگرد واقعه 16 آذر در سال 1356
تاریخ انتشار: 30 ارديبهشت 1404
شهیدان احمد قندچی - شریعت رضوی - مصطفی بزرگنیاامام خمینی(ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی مبدأ همه تحولات، مقدرات، اصلاح یا تباه‌شدن یک کشور را از دانشگاه می‌دانست. اهمیت مراکز تعلیم و تربیت به‌ویژه دانشگاه و حفظ و صیانت آن از نفوذ بیگانگان و عوامل داخلی‌شان باعث شد تا امام امت فرازی از وصیت‌نامه سیاسی ـ الهی خود را به این موضوع اختصاص دهند:
«به همه نسل‌های ملل توصیه می‌کنم که برای نجات خود و کشور عزیز و اسلام آدم‌ساز، دانشگاه‌ها را از انحراف و غرب‌زدگی و شرق‌زدگی حفظ و پاسداری کنند. اگر دانشگاه یک کشوری اصلاح شود، آن کشور اصلاح می‌شود. دانشگاه خوب، یک ملت را سعادتمند می‌کند و دانشگاه غیراسلامی، دانشگاه بد، یک ملت را عقب می‌زند.»
«از توطئه‌های بزرگ آنان چنانچه اشاره شد و کراراً تذکر داده‌ام، به دست گرفتن مراکز تعلیم و تربیت خصوصاً دانشگاه‌ها است که مقدرات کشور در دست محصولات آن‌ها است. روش آنان با روحانیون و مدارس علوم اسلامی فرق دارد. با روشی که در دانشگاه‌ها و دبیرستان‌ها دارند. نقشه آنان برداشتن روحانیون از سر راه و منزوی کردن آنان است یا با سرکوبی و خشونت و هتاکی که در زمان رضاخان عمل شد، ولی نتیجه معکوس گرفته شد، یا با تبلیغات و تهمت‌ها و نقشه‌های شیطانی برای جدا کردن قشر تحصیل‌کرده و به اصطلاح روشنفکر که این هم در زمان محمدرضا ادامه یافت بدون خشونت ولی موذیانه. و اما در دانشگاه، نقشه آن است که جوانان را از فرهنگ، ادب و ارزش‌های خودی منحرف کنند و به سوی شرق یا غرب بکشانند و دولتمردان را از بین اینان انتخاب و بر سرنوشت کشورها حکومت دهند تا به دست آن‌ها هرچه می‌خواهند انجام دهند.»[1]
با این‌که بنیاد دانشگاه به سبک مدرن به تأسیس دارالفنون در سال 1230 شمسی و به همت شهید امیرکبیر برمی‌گردد و هدف ایشان آموزش تخصص‌های مختلف برای جوانان ایرانی بود، ولی متأسفانه این روند با روی کار آمدن رضاخان جنبه دین‌ستیزی پیدا نمود و رضاخان از آن برای پیشبرد سیاست‌های غیرملی و اسلامی خود بهره گرفت و این روند تا پایان حکومتش ادامه یافت و تنها پس از برچیده شدن دیکتاتوری رضاخان از ایران اولین حرکت اسلامی دانشگاه از اوایل دهه 20ش با تشکیل انجمن اسلامی آغاز شد.[2]
حساسیت دانشجویان در قبال سرنوشت جامعه و به خصوص اوضاع سیاسی و روند رویدادها، موجب حضور فعال این گروه در صحنه‌ی تحولات سیاسی شده بود.
هرچند مهم‌ترین نقش دانشجو، بُعد علمی ـ آموزشی و پژوهشی او بود، ولی بُعد دیگر نقش دانشجو که اجتماعی و سیاسی است، باعث شد که در فاصله‌ی سال‌های 1320 تا 1357 واکنش‌های مختلفی در قبال رویدادهای کشور نشان دهند.[3]
اوج فعالیت دانشجویان و دانشگاه‌ها در سال 1356 و 1357 صورت پذیرفت. اعتصابات و تعطیلی مراکز آموزشی و آغاز تظاهرات از این مراکز، باعث شد تا روند تحولات انقلابی و همراه شدن دانشگاه‌ها با رهبر کبیر انقلاب و مردم متدین، رژیم را در کنترل و مدیریت وقایع ناکام نماید و مردم ایران پیروزی انقلاب اسلامی را در 22 بهمن 1357 جشن بگیرند.
یکی از روزهای پر شور و فعال در دانشگاه‌ها مربوط به بزرگداشت سالگرد 16 آذر و واقعه آن می‌باشد.[4] چند روز پیش یا پس از 16 آذر جنب و جوش دانشجویان و رویکرد سیاسی به وضعیت جامعه دوران پهلوی، موجب می‌شد تا تجمعات و تظاهراتی علیه رژیم شکل بگیرد و حکومت را به چالش بکشد. این روند در سال 56 و 57 از شدت و گرمی بیشتری برخوردار بود و نیروهای امنیتی و انتظامی برای مقابله با آن به صورت آماده باش در می‌آمدند تا از وسعت‌پذیری این حرکت جلوگیری نمایند.
***
از: قم تاریخ: 15 / 9 / 2536[1356]
به: اداره کل سوم 312 شماره: 2444 / 21 ﻫ
تلفنگرام
اطلاعات واصله از جانب منابع حاکی است که در حوزه علمیه قم شایع شده که فردا به مناسبت 16 آذر تعدادی از دانشجویان دانشگاه تهران قرار است به قم آمده و با پیوستن به روحانیون تظاهراتی انجام دهند.
مراتب جهت استحضار و هرگونه اوامر لازم به عرض می‌رسد. ضمناً مراجع انتظامی محل در جریان قرار داده شده‌اند.
رئیس سازمان اطلاعات و امنیت قم ـ معینی
گیرنده: 321 جهت استحضار.
15 /9 /36
*****
از: 6 ﻫ 2 تاریخ: 24 / 9 / 2536 [1356]
به: 324 شماره: 18863
موضوع: روز 16 آذر
روز 15 / 9 / 36 یک برگ اعلامیه به درب مدرسه اردیبهشت و روز 16 / 9 / 36 شعاری در مورد روز 16 آذر بر دیوار دبیرستان ایراندخت مشاهده گردید که با آموزش‌هایی که قبلاً به مسئولین داده شده بود به موقع نسبت به محو شعار و اعلامیه اقدام گردیده است.
ضمناً در این چند روز به جز چند مورد فوق موردی در محیط‌های آموزشی مشاهده نشده است.
نظریه شنبه: نظری ندارد.
نظریه یکشنبه: مفاد خبر صحت دارد. منابع و سایر همکاران در مورد شناسایی عامل یا عاملین تهیه اعلامیه و نویسنده شعار مذکور توجیه گردیدند. افراز
نظریه دوشنبه: نظریه یکشنبه مورد تأیید است. یکتا
نظریه 6 ه: با مراقبت‌هایی که از طریق اجرای طرح‌های مشترک این سازمان و شهربانی محل و مراقبت منابع به عمل آمده تاکنون در چند مورد این‌گونه اعمال انجام که سریعاً نسبت به انهدام آن‌ها اقدام گردیده است.
*****
از: 6 / ﻫ 2 تاریخ: 23 / 9 / 2536 [1356]
به: 324 شماره: 18890 / 6 ﻫ
در تاریخ 16 / 9 / 36 تعدادی اعلامیه مربوط به روز 16 آذر که در آن از دانشجویان، دانش‌آموزان خواسته شده بود روز شنبه از رفتن به کلاس خودداری نمایند در توالت‌های دانش‌سرای راهنمایی تحصیلی آبادان مشاهده گردید که بلافاصله توسط مسئولین مربوطه جمع‌آوری گردیده است.
نظریه یکشنبه: نسبت به شناسایی عاملین تهیه و توزیع اعلامیه اقدامات لازم به عمل آمده است. قراول
نظریه چهارشنبه: آموزش‌های لازم به منابع و همکاران در زمینه شناسایی عاملین داده شده است که نتایج حاصله به موقع به استحضار خواهد رسید. ارژنگ
*****
از: ساواک تاریخ: 19 / 9 / 2536 [1356]
به: وزارت آموزش و پرورش شماره: 3927 / 323
خودداری تعدادی از دانش‌آموزان دانش‌سرای مقدماتی پسران گچساران استان کهگیلویه و بویر احمد از حضور در کلاس‌های درس
پیش از ظهر روز 16 / 9 / 2536، تعداد 150 نفر از دانش‌آموزان دانش‌سرای مذکور به عنوان تجلیل از روز 16 آذر سال 2512 [1332](روز کشته شدن سه نفر از دانشجویان اخلالگر دانشکده فنی دانشگاه تهران) از حضور در کلاس‌های درس خودداری و محیط دانش‌سرا را ترک نموده‌اند.
ارسال گردد-17 / 9
*****
از: ساواک تاریخ: 19 / 9 [1356]
به: وزارت آموزش و پرورش شماره: 3983 / 323
موضوع: خودداری تعدادی از دانشجویان دانش‌سرای راهنمایی شهرستان اهواز از حضور در کلاس‌های درس
روز 16 / 9 / 2536 [1356] حدود 450 نفر از دانشجویان سال دوم مرکز آموزشی مذکور از حضور در کلاس‌های درس خودداری و مبادرت به دادن شعارهای «زنده باد خمینی، اتحاد، مبارزه، پیروزی» نموده و سپس متفرق گردیده‌اند.
ارسال گردد. 19 / 9
*****
از: 20ﻫ 11 تاریخ: 17 / 9 / 2536 [1356]
به: 321 شماره: 15889
موضوع: دانشگاه تهران
تاکنون اکثر دانشجویان به دانشگاه نیامده‌اند، ولی هم اکنون ساعت 09:10 حدود بیش از هزار نفر از کارگران (به احتمال قوی مخابرات) که در جلوی در بزرگ دانشگاه اجتماع کرده بودند وارد دانشگاه گردیدند که مسلماً در محوطه دانشگاه برنامه‌هایی از قبیل سخنرانی خواهند داشت و شایع است عده آن‌ها به‌تدریج به سه هزار نفر هم خواهد رسید.
نظریه: چنانچه دانشجویان به دانشگاه نیایند حادثه‌ای رخ نخواهد داد، ولی اگر عده زیادی از دانشجویان به خصوص مخالفین وارد دانشگاه شوند احتمال درگیری وجود دارد.
نظریه یکشنبه: با توجه به دسترسی شنبه خبر تأیید می‌گردد.
نظریه سه‌شنبه: نظریه یکشنبه تأیید می‌گردد.
1- هم اکنون از طریق بخش 13 این خبر به اداره کل سوم مخابره شد.
2- موارد اضافی اگر دارد ریاست بخش 13 استفاده کند.
3- به صورت کتبی و با قید این موضوع در نظریه جمعه که خبر به موقع طی شماره.... از طریق 20ﻫ13 نیز به استحضار رسیده.
*****
از: 20ﻫ 12 تاریخ: 17 / 9 / 2536 [1356]
به: 321 شماره: 15890 / 20ﻫ12
موضوع: تظاهرات دانشجویان
هم‌اکنون (ساعت11:00) در محوطه چمن دانشگاه، کارگران اجتماع کرده و یک نفر پشت بلندگو مشغول سخنرانی می‌باشد. ضمناً اکثریت قریب به اتفاق دانشجویان به دانشگاه نیامده‌اند و هم اکنون این احتمال است که در خیابان‌های اطراف دانشگاه بعد از ساعت 11:00 تظاهرات خیابانی مشاهده شود.
نظریه شنبه: احتمال تظاهرات پیش‌بینی می‌شود.
نظریه یکشنبه: پیش‌بینی‌های لازم ضروری است.
نظریه سه‌شنبه: نظریه یکشنبه تأیید می‌گردد.
نظریه چهارشنبه: نظریه سه‌شنبه تأیید می‌گردد.
نظریه جمعه: مراتب به موقع از طریق 20ﻫ 13به استحضار رسیده است.
1- با بخش 13 تلفنی هماهنگ شود.
2- بررسی محصول منبع ارسال گردد.
*****
پی‌نوشت‌ها:
[1] . صحیفه انقلاب، وصیت‌نامه سیاسی ـ الهی رهبر کبیر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت آیت‌الله‌العظمی امام خمینی(ره)، تهران، 15 خرداد 1368، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ص15 تا 18؛ و نیز صحیفه امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج 21، ص 418 و 419.
[2] . میزبانی، مهناز، منیژه صدری، حشمت‌الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1383، چاپ اول، ص 149 و 150.
[3] . همان، ص 153.
[4] . از مقاطع مهم جنبش دانشجویی، تهاجم به دانشگاه تهران در روز دوشنبه 16 آذر 1332 و کشته شدن سه دانشجوی دانشکدة فنی به نام‌های: مصطفی بزرگ‌نیا، احمد قندچی و مهدی شریعت رضوی می‌باشد که نقطة عطفی در تاریخ فعالیت‌های سیاسی دانشجویان علیه استبداد است.
دولت دیکتاتور فضل‌الله زاهدی که با همکاری آمریکا و انگلیس پس از کودتای آمریکایی ـ انگلیسی 28 مرداد 1332 و سقوط دولت دکتر محمد مصدق روی کار آمده بود، به سرکوبی فعالیت‌های سیاسی جامعه پرداخت و کشور را عملاً به سمت وابستگی اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامیِ غرب سوق داد. در این میان نیروهای ملی که یک روز بعد از کودتا «نهضت مقاومت ملی» را تشکیل داده بودند، کوشیدند با کمک دانشجویان که نقش بازوی اجرایی نهضت را ایفا می‌کردند، فضای اختناق را بشکنند. لذا پس از بازگشایی دانشگاه در مهرماه 1332 که همزمان با شروع دادگاه فرمایشی دکتر محمد مصدق، علی شایگان و مهندس احمد رضوی بود، جنب و جوش زیادی در میان دانشجویان برای فعالیت‌های سیاسی پدید آمد. نخستین حرکت عملی در این خصوص تظاهرات 16 آذر 1332 به نشانه اعتراض به محاکمه این سه تن بود. دانشجویان با سر دادن شعارهایی مثل «مصدق پیروز است»، نسبت به تجدید رابطه سیاسی با انگلیس شدیداً اعتراض کردند.
در روز 14 آذر 1332 با ورود «دنیس رایت» کاردار جدید سفارت انگلیس به ایران دانشجویان دانشکده‌های حقوق و علوم سیاسی، دندان پزشکی، فنی، پزشکی و داروسازی در دانشکده‌های خود تظاهرات پر شوری علیه رژیم کودتا و مقاصد آن بر پا کردند. در روز 15 آذرماه این تظاهرات به خارج از دانشگاه کشیده شد و مأموران انتظامی در زد و خورد با دانشجویان، شماری را مجروح و گروهی را دستگیر و زندانی کردند. مجموعه این رویدادها و اعتراضات پیگیر دانشجویان پس از کودتا ـ که یکی از مهم‌ترین قطب‌های محرک و مخالف دولت را تشکیل می‌داد ـ رژیم را بر آن داشت که در آستانة ورود ریچارد نیکسون معاون وقت رئیس جمهوری آمریکا به تهران، اقتدار خود را به آن‌ها نشان دهد تا ورود نیکسون در کمال آرامش برگزار شود. از این رو در یک اقدام کم‌سابقه در روز 16 آذر 1332، نیروهای لشکر 2 رزمی به دانشگاه تهران اعزام شدند. نوع واحد نظامی اعزامی به دانشگاه، شیوه‌های بهانه‌جویی و نوع عملکرد و حتی تشویق‌های بعدی مهاجمان به دانشگاه تهران از سوی ارتش و ارتقای درجه آن‌ها از عواملی بودند که نشان می‌داد در آستانه ورود نیکسون ـ از قبل ـ بنای سرکوبی دانشجویان را دارند.
شهید دکتر مصطفی چمران که خود از دانشجویان دانشکده فنی بود و در روز حادثه در کلاس درس حضور داشت، این روز را در خاطرات خود این گونه توصیف می‌کند:
«صبح شانزده آذر هنگام ورود به دانشگاه، دانشجویان متوجه تجهیزات فوق‌العاده سربازان و اوضاع غیر عادی اطراف دانشگاه شده، وقوع حادثه‌ای را پیش‌بینی می‌کردند. نقشه پلید هیئت حاکمه بر همه واضح بود و دانشجویان حتی‌الامکان سعی می‌کردند که به هیچ‌وجه بهانه‌ای به دست بهانه‌جویان ندهند. از این‌رو دانشجویان با کمال خونسردی و احتیاط به کلاس رفتند و سربازان به راهنمایی عده‌ای کارآگاه به راه افتادند. ساعت اول بدون حادثه مهمی گذشت و چون بهانه‌ای به دست آنان نیامد به داخل دانشکده‌ها هجوم آوردند. آن‌ها نقشه کشتن و شقه کردن دانشجویان را کشیده بودند و این دستور از مقامات بالاتری به آن‌ها داده شده بود. سرکردگان اجرای این دستور و کشتار ناجوانمردانه عده‌ای از گروهبانان و سربازان «دسته جانباز» بودند که اختصاصاً برای اجرای آن مأموریت در آن روز به دانشگاه اعزام شده بودند. در ساعت 10 صبح دسته جانباز به همراه سربازان معمولی به دانشکده فنی رفتند. در این ساعت دانشجویان در سر کلاس‌های درس حاضر بودند و به خاطر شرایط ویژه دانشگاه و حضور گسترده نظامیان، از هر اقدامی که بوی اعتراض و تظاهرات دهد، اجتناب می‌کردند. هنگام حضور سربازان در دانشگاه و مقابل دانشکده فنی، دکتر سیاسی رئیس دانشگاه؛ مهندس خلیلی رئیس دانشکده فنی و دکتر عابدی معاون وی سعی کردند که با مذاکره نیروهای نظامی را از دانشکده فنی خارج کنند ولی توفیقی به دست نیاوردند و حتی دکتر سیاسی اظهار داشت که اینجا سربازان جانباز هستند و از مقامات بالاتر دستور می‌گیرند و از این جهت من قادر نیستم کاری انجام دهم. سربازان به دانشکده‌ها حمله کردند و بدین ترتیب سه تن از دانشجویان به نام‌های مهدی شریعت رضوی، احمد قندچی و مصطفی بزرگ‌نیا به شهادت رسیدند و 27 نفر دیگر دستگیر و عده زیادی مجروح شدند..»
در پی انتشار خبر واقعه 16 آذر و کشته و مجروح شدن دانشجویان، بسیاری از دانشگاه‌های اروپا و آمریکا با دانشگاه تهران ابراز همدردی کردند. رژیم سعی نمود در مراسم برگزاری سومین روز مقتولین از حضور ده‌ها هزار تن از مردم تهران و شهرستان‌ها بر سر مزار شهیدان در امام‌زاده عبدالله در شهر ری جلوگیری کند ولی با شکست روبرو شد و دانشجویان به عنوان اعتراض به جنایت‌های دولت کودتا به مدت 15 روز از شرکت در کلاس‌های درس خودداری نمودند. با این حادثه، روز 16 آذر 1332 به عنوان روز «مقاومت تاریخی» در تاریخ دانشگاه تهران ثبت شد و از آن پس همه ساله دانشجویان دانشگاه تهران و دیگر دانشگاه‌های ایران در این روز مراسمی به یاد آن شهیدان بر پا کردند. تا آن جا که پس از پیروزی انقلاب اسلامی روز 16 آذر به عنوان «روز دانشجو» در تقویم ایران گنجانده شد.» (امانی توانی، فاطمه، حادثه 16 آذر، پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، با اندکی تلخیص و ویراستاری.
تعداد مشاهده: 75
